PARAZITOLOGJIA

KAPITULLI I SHTATË – PJESA II

KËPUSHAT (RRIQËRAT)

Dr Richard Hunt
Professor Emeritus
University of South Carolina School of Medicine

Përktheu:

Dr. Lul Raka
Asistent i Mikrobiologjisë në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Prishtinës dhe Mikrobiolog në Departamentin e Mikrobiologjisë të Institutit Kombëtar të Shëndetësisë Publike të Kosovës- Prishtinë, Kosovë

Këpushat janë të shpërndara kudo në botë. Ato janë parazitë oportunë gjakthithës që mund të ngjiten në lëkurën e shumë strehuesve të grupit të kurrizorëve. Janë të rrafshëta në planin dorzoventral, të pasegmentuara dhe kanë katër palë këmbë (figura 1).

Edhepse këpushat mund të thithin gjak në të gjitha stadet e ciklit të tyre jetësor, për njeriun problemin kryesor e përbëjnë këpushat e rritura. Sëmundjet e shkaktuara nga këpushat janë më frekuente gjatë stinës së verës për shkak të kontaktit më të shpeshtë gjatë aktivieteteve në natyrë, zakonisht në zonat e pasura me drunj. Shpesh, kafshimi nga këpushat nuk përcillet me dhembje dhe prania e tyre në trup mund të kalojë e pavërejtur. Të shumtën e herave këpushat nuk paraqesin ndonjë problem për njeriun përveç pranisë së një papulle eritematoze. Nganjëherë, në vendet e kapjes së këpushave në trup mund të ketë kruarje dhe dhembje. Mund të paraqiten infeksione dytësore në lokalizimin e plagëve nismëtare, si rezultat i mbetjes së kokës së këpushave në lëkurë pas heqjes së tyre nga trupi. Këpushat mund të kapen në cilëndo pjesë të trupit, por më së shpeshti hasen në vijat e flokëve, përreth veshëve, ijeve, sqetullave etj.

Numri më i madh i këpushave nuk ka pasoja për njerëz, por ato mund të bartin me vete një numër të konsiderueshëm të agjensëve patogjenë si viruse, baktere dhe protozoa. Ekzistojnë dy grupe të këpushave: këpushat e forta (Ixodidae) dhe këpushat e buta (Argasidae - figura 1). Iksodet kapen për strehuesin e tyre brenda një periudhe të gjatë kohore (disa ditë) kurse Argasidet kapen në strehues, ushqehen shumë shpejt dhe pastaj bien poshtë. Si rrjedhojë, ato shpesh nuk mund të vërehen fare në trupin e strehuesit.

Edhepse problemet më të mëdha që shkaktohen nga këpushat vijnë prej mikroorganizmave që barten përmes këpushave, te një rast i sëmundjes- paraliza e këpushave, problemi shfaqet si rrjedhojë e drejtpërdrejtë e toksinave që ndodhen në pështymën e këpushës.

Sëmundjet më të rëndësishme që barten me anë të këpushave në SHBA janë :

Këpushat e forta:

Këpusha e qenit (Dermacentor variabilis) (figura 2 dhe 3A,B) që vërehet në lindje të Bjeshkëve shkrepore dhe në disa zona të ishujve të Paqësorit.

Këpusha e bjeshkëve shkrepore (Dermacentor andersoni) (figura 3 C,D). Siç vërehet nga emërtimi, kjo këpushë haset në Bjeshkët shkrepore dhe në pjesën jugperëndimore të Kanadasë.

Këpusha e drerit (këpusha me këmbë të zeza) (Ixodes scapularis) (figura 3 G,H, K). Haset në pjesët qëndrore dhe verilindore të SHBA.

Këpushat këmbëzeza të perëndimit (Ixodes pacificus) (figura 3 I,J) vërehen në ishujt e Paqësorit në SHBA.

Këpusha e kaftë e qenit (Rhipicephalus sanuguineus). Po ashtu njihet edhe si këpusha e kuqe e qenit (figura 3 M). Kjo gjendet kudo në botë dhe mund ta përmbyllë tërë ciklin e saj jetësor në mjediset e brendshme. Parimisht i infeston qentë por mund të ushqehet edhe nga gjitarët e tjerë përfshirë njeriun.

Këpusha e vetmuar yllore (Amblyomma americanum) (figura 3 E,F), vërehet në pjesët juglindore dhe qëndrore të SHBA.

Këpushat e buta:

Lloje të ndryshme të Ornithodoros janë vërejtur në pjesën perëndimore të SHBA. Familja Argasidae ndahet në katër gjini: Argas, Ornithodoros, Antricola, dhe Otobius (figura 3 L).
 

Figura 1
Ndryshimet morfologjike ndërmjet këpushave të buta Argasidae dhe atyre të forta Ixodidae. CDC

 Figura 2 Cikli jetësor i gjeneralizuar i këpushave Dermacentor variabilis dhe Dermacentor andersoni (familja Ixodidae).  CDC

Figura 3
 

   

 
B. Shpërndarja e këpushave amerikane të qenit. CDC

  

D. Këpusha e vetmuar astrale (Amblyomma americanum) CDC

 
F.  Këpusha këmbëzezë perëndimore (Ixodes pacificus) CDC

 
G. Shpërndarja e këpushave të bjeshkëve shkrepore. CDC

I. Shpërndarja e këpushave këmbëzeza CDC

 

K. Një anëtar i familjes Argasidae të “këpushave të buta”. CDC

L Këpushat e qenit Rhipicephalus sanuguineus © Dr Peter Darben
 

SËMUNDJET QË BARTEN NGA KËPUSHAT E FORTA

SËMUNDJET BAKTERORE

ETHET NJOLLORE TË BJESHKËVE SHKREPORE
 

Çdo vit në SHBA shfaqen qindra raste të reja të sëmundjes së Etheve njollore të bjeshkëve shkrepore (rangu i tyre shkon prej 200 - 1200) me shifra që janë në rritje e sipër (figura 4). Pjesa më e rrezikuar e popullatës janë fëmijët nën 15 vjeç. Zakonisht rastet shfaqen gjatë verës për shkak të numrit të madh të këpushave dhe kontaktit më të shpeshtë të njerëzve me to (figura 5).

Epidemiologjia
Shkaktari i sëmundjes, Ricketsia rickettsii, bartet me anë të këpushave të gjinisë Dermacentor në SHBA. Numri më i madh i rasteve të raportuara në SHBA vjen nga regjioni juglindor dhe qëndror më incidencën më të lartë në Oklahoma dhe Karolinën Veriore.

Në zonat tjera të Amerikës Qëndrore dhe Jugore, Ricketsia rickettsii bartet me anë të Rhipicephalus sanguineus dhe Amblyomma cajennense. Sëmundja njihet me ëmërtime të ndryshme si ethet Manchada në Meksikë; ethet São Paulo ose ethet maculosa ne Brazil; tifoja e këpushave ose ethet Tobia në Kolumbi.

Simptomat
R. rickettsii është baktere e vogël që rritet në brendi të qelizave, sidomos në qelizat endoteliale që formojnë murin e enëve të vogla të gjakut (figurat 6 dhe 7). Sëmundja karakterizohet me neveri, humbje oreksi, ethe, mialgji dhe kokëdhembje. Këto shenja dhe simptoma pas 3-5 ditësh nga pickimi i këpushave pasohen nga ndryshime karakteristike në lëkurë (figura 8, 9, 10, 11), që rezultojnë nga gjakrrjedhja në enët e gjakut për shkak të infeksionit dhe vdekjes së qelizave endoteliale.

Fillimisht, ndryshimet lëkurore i përkasin makullave (njolla) të vogla, të rrafshta me ngjyrë rozë që nuk përcillen me kruarje. Këto ndryshime hasen në nyjen e dorës, parakrahut dhe nyjën e këmbës (figurat 9 dhe 10). Më vonë, makullat ngriten në lëkurë dhe shoqërohen me dhembje abdominale, dhembje të nyjave si dhe me diarre. Ndryshimet karakteristike lëkurore që janë me ngjyrë të kuqe dhe vërehen te 60% e pacientëve ndodhin në gjymtyrë (shuplaka dhe shputa). Një numër i vogël i pacientëve asnjëherë nuk mbërrin në këtë stad. Testet laboratorike dëshmojnë për praninë e trombocitopenisë, hiponatremisë dhe/ose rritjen e vlerave të enzimeve të mëlçisë. Rastet e rënda të sëmundjes kërkojnë hospitalizim dhe mund të çojnë në paralizë të gjymtyrëve duke kërcënuar edhe jetën e të sëmurit. Ndërlikimet e rënda të sëmundjes janë gangrena që mund të përfundojë me amputim, shurdhim dhe inkontinencë.

Trajtimi
Për trajtimin e sëmundjes jepen antibiotikë (doksiciklinë). Pasiqë ethet njollore të bjeshkëve shkrepore mund të jenë vdekjepruese nëse nuk trajtohen me terapi, atë duhet filluar sa më shpejt të jetë e mundur pas dyshimeve të para dhe para vërtetimit të diagnozës në laborator.

Identifikimi laboratorik
Për diagnozë laboratorike përdoren testet serologjike përfshirë mikroskopinë imunofloreshente indirekte.

Parandalimi
Më së shpeshti përdoren rrobe që mbulojnë trupin dhe sprejët kundër këpushave (shpesh përmbajnë DEET). Preferohet shmangia e qëndrimi në zonat në të cilat ka mjedise shumë të infestuara me këpusha. Nëse zbulohen këpushat në trup, ato duhet hequr menjëherë me gishta apo me piskatore.
 

 
Figura 13. Lezioni i tularemisë ne pjesën dorzale të dorës.  CDC/Dr. Brachman

Figura 14.Francisella tularensis e ngjyrosur me metilen blu  CDC/Dr. P. B. Smith

Figura 15. Rastet e raportuara të tularemisë në SHBA 1990-2000. CDC

Figura 16. Incidenca mesatare vjetore e tularemisë sipas gjinisë dhe grup moshës  - SHBA, 1990-2000  CDC

Bartës të kësaj sëmundjeje janë po ashtu dy gjinitë Dermacentor. Tularemia shkaktohet nga bakteria Francisella tularensis, që bartet nga brejtësit dhe lepujt; prandaj, kjo sëmundje njihet edhe si ethet e lepujve. Një prej mënyrave të infektimit të njeriut është kafshimi nga këpushat që e kanë marrë bakteren pas kafshimit të kafshëve të përmendura. Por, sëmundja mund të merret edhe me inhalim gjatë manipulimit me brejtësit e infektuar. Nuk ka raportime për mundësinë e bartjes së drejtpërdrejtë të sëmundjes nga njeriu në njeri. Francisella tularensis është shumë infektive. Tularemia haset në të gjitha pjesët kontinentale të SHBA, por incidenca e saj është relativisht e ulët me rreth 200 raste të raportuara çdo vit (figura 15, 16).

Simptomat
Simptomat e tularemisë ndryshojnë varësisht nga rruga e përhapjes; shpesh pacienti ka ënjtje të nyjave limfatike, ulçera të lëkurës (figura 12,13), inflamacion të syve dhe grykës, diarre. Kjo mund të pasohet me pneumoni atipike, pleurit dhe limfadenopati të hilusit. Tularemia inhalatore përcillet me ethe rapide, rrëqethje, kokëdhembje, mialgji, dhembje nyjesh, kollë të thatë dhe dobësi progresive. Pneumonia mund të çojë në distres respirator dhe pamjaftueshmëri me gjak në sputum.

Diagnoza paraprake vehet në bazë të simptomatologjisë klinike, kurse vërtetimi i saj bëhet me përdorimin e ngjyrimit sipas Gramit dhe ngjyrimeve të tjera ose me mikroskopinë imunofloreshente për vizualizimin e baktereve (figura 14).

Trajtimi
Bazën kryesore terapeutike e përbëjnë antibiotikët e dhënë me rrugë orale si streptomicina, gentamicina, tetraciklinet (p.sh. doksiciklina) ose fluorokinolonet (p.sh. ciprofloksacina). Streptomicina dhe gentamicina mund të përdoren edhe me rrugë brendavenoze. Ekziston një vaksinë që është përgatitur nga shtamet avirulente të F. tularensis biovar palaearctica (tipi B). Nëse dyshohet në infeksion me F.tularensis, atëherë antibiotikët mund të përdoren si profilaksë pasekspozuese para shfaqjes së simptomave.
 

 
Figura 18. Infeksioni i makrofagjeve me Coxiella

ETHET Q
 

Bartës të bakteres Coxiella burnetii janë kafshë të ndryshme (gjedhet, delet, dhitë etj.) të cilat shkaktojnë ethen Q (figura 17). Përhapja në njerëz bëhet zakonisht me anë të inhalimit të pluhurit që përmban urinë të tharë dhe feces të kafshëve të infektuara. Megjithatë, kjo baktere më rrallë mund të bartet edhe përmes kafshimit të rriqnave të tipit Dermacentor. Konsumi i qumështit të kontaminuar, po ashtu mund të shkaktojë infeksion. C.burnetti infekton makrofagjet dhe mbijeton në fagolizosom, në të cilën bakteret shumëzohen (figura 18). Bakteret lirohen me anë të lizës së qelizave dhe fagolizosomeve.
 

Simptomat

Ethet Q akute
Në gjysmën e pacientëve nuk ka manifestime klinike të sëmundjes, kurse në kuadrin klinik te rastet manifeste pas inkubimit 1-2 javor paraqitet atak i përnjëhershëm i etheve, kokëdhembjes, rraskapitjes së përgjithshme, milagjisë, dhembjeve të fytit, rrëqethjes, kollës së thatë, neverisë, vjelljes, diarresë, dhembjes abdominale dhe dhembjes së kraharorit. Pacienti, po ashtu, mund të jetë konfuz në aspektin psiqik. Disa pacientë kanë simptoma të pneumonisë dhe të hepatitit, por shumica e tyre shërohen pas 1-2 muajsh pa terapi, edhepse vdekshmëria në këto raste është 1-2%.

Ethet Q kronike
Nëse pacienti nuk shërohet, infeksioni me ethe Q kalon në trajtën kronike të sëmundjes. Kjo mund të ndodh disa muaj pas infeksionit parësor, por edhe disa vite më pas. Problemi më i madh është endokarditi i valvulave të aortës. Kjo zakonisht ndodh tek njerëzit me sëmundje të valvulave të zemrës, por të rrezikuar janë edhe pacientët me transplantate, me karcinoma dhe me sëmundje të veshkave. Trajta kronike e sëmundjes së etheve Q ka shkallë fatale prej 60-70%.

Diagnoza
Për diagnozë përdoren testet serologjike me të cilat përcaktohet prania e antitrupave kundër Coxiella burnetii.

Trajtimi
Për trajtimin e etheve Q përdoren antibiotikët (p.sh. doksiciklina). Për trajtimin e formës kronike të sëmundjes përdoren dy protokole: doksiciklinë me kinolone për 4 vjet dhe doksiciklinë me hidroksiklorokinë për 1.5- 3 vjet.

Në Australi është në përdorim një vaksinë për personat që janë në kontakt me C. burnettii por ajo nuk është në përdorim komercial në SHBA.

 

 

 
Figura 20. Rastete e raportuara të erlihiozës në SHBA. CDC

 
Figura 21. Zonat në të cilat mund të shfaqet erlihioza humane bazuar në shpërndarjen e vektorëve-këpushave. CDC

 
Figura 22. Shpërndarja sezonale e HGE në SHBA. CDC

ERLIHIOZA

ERLIHIOZA HUMANE
 

Erlihioza humane bartet përmes Dermacentor variabilis dhe nga Amblyomma americanum. Shkaktohet nga një numër i baktereve të familjes Ehrlichia, prej të cilave në SHBA dominon Ehrlichia chaffeensis. Këto baktere janë bacile të vogla Gram negative që infektojnë leukocitet (figura 19). Sikurse me shumë sëmundje që barten me këpusha, incidenca e sëmundjes e përcjell shpërndarjen e vektorëve (figura 21) me ç’rast më e shprehur është gjatë stinës së verës (figura 22) gjatë së cilës popullacioni i tyre dhe kontakti është më i lartë. Numri i rasteve të reja është në rritje e sipër (figura 20).

Simptomat
Pas një periudhe inkubimi prej 7-10 ditësh, shfaqet kuadër klinik i përcjellë me mialgji, kokëdhembje dhe rraskapitje të përgjithshme. Po ashtu, mund të ketë edhe neveri, vjellje, diarre, kollitje, dhembje e nyjave, dhe konfuzion. Nganjëherë ka edhe ndryshime lëkurore, por kjo vërehet kryesisht te fëmijët. Nëse nuk mjekohet infeksioni, atëherë mund të shfaqet kuadër më i rëndë klinik përfshirë ethet e zgjatura, pamjaftushmërinë e veshkave, koagulopatia brendavaskulare e përhapur, meningoencefalit, sindrom i distresit respirator adult, ngërçe dhe komë. Shkalla e vdekshmërisë në këtë stad është 2 - 3%. Më të rrezikuarit janë personat me imunitet të dëmtuar.

Diagnoza
Për diagnozë përdoren përgatesat e gjakut ose testet serologjike për zbulimin e antitrupave ndaj Erlihieve.

Trajtimi
Terapia e rekomanduar është ordinimi i antibiotikëve, siç është doksiciklina.

ERLIHIOZA HUMANE GRANULOCITARE
Kjo sëmundje shkaktohet nga speciet e Ehrlichia të ngjashme me speciet që hasen tek kafshët (Ehrlichia equi dhe Ehrlichia phagocytophila) dhe bartet përmes këpushave të gjinive Ixodes scapularis dhe Ixodes pacificus.

 

 

Figura 24.  Ndryshimet lëkuore të sëmundja e Lyme. CDC

Figura 25. Morfologjia e Borrelia burgdorferi. © Jeffrey Nelson, Rush University, Chicago, Illinois and The MicrobeLibrary

Figura 26. Cikli jetësor i këpushave të sëmundjes Lyme. CDC

SËMUNDJA LYME
 

Sëmundja Lyme shkaktohet nga spiroketat e llojit Borrelia burgdorferi (figura 25), e cila infekton gjitarët e vegjël në pjesët qëndrore dhe verilindore të SHBA. Bartet në njerëz përmes këpushave të gjinisë Ixodes (këpushat e drerit). Mesatarisht brenda vitit regjistrohen afër 20,000 raste në SHBA duke e bërë një ndër sëmundjet më të shpeshta që barten me këpusha në Amerikën veriore. Sëmundja së pari u përshkrua në qytetin e vjetër Lyme në Konekikat, por ajo tashmë haset në të dy brigjet e SHBA si dhe në luginën e Misisipit (figura 23). Në Evropë, një sëmundje e ngjashme shkaktohet nga Borrelia garinii ose Borrelia afzelii.

Simptomat
Elementet tipike në simptomatologjinë e sëmundjes Lyme janë ethet, kokëdhembja, rraskapitja si dhe ndryshimi karakteristik lëkuror që quhet erythema migrans (figura 24) që shfaqet pas disa ditëve e nganjëherë pas disa javësh inkubacioni. Ndryshimi në lëkurë (zakonisht nuk përcillet me dhembje) shpesh duket sikurse “sy i demit”. Nëse nuk mjekohet, infeksioni përhapet më tej duke shkaktuar paralizë të pjesshme të muskujve në njerën anë apo në të dy anët e fytyrës, meningjit, palpitacione të zemrës dhe dhembje të forta në nyja. Këto simptoma tërhiqen zakonisht pas disa javësh; por pas disa muajsh rreth 60% e pacientëve kanë ënjtje të theksuar të nyjave dhe artrit. Një numër i vogël i tyre mund të kenë edhe simptoma neurologjike (therrje të gjymtyrëve, dhembje dhe mpirje).

Trajtimi
Preferohet ordinim i hershëm i antibiotikëve (doksiciklina, amoksicilina ose cefuroksima). Disa pacientë vazhdojnë me probleme neurologjike dhe me dhembje muskujsh edhe pas trajtimit me antibiotikë. Supozohet se kjo mund të ketë natyrë autoimune.

Diagnoza
Testet e ndryshme laboratorike përfshirë ELISA dhe Vestern Bloti.

SËMUNDJET ME NDRYSHIME LËKURORE TË SHKAKTUARA NGA KËPUSHAT

Ky ndryshim është i ngjashëm sikurse në sëmundjen Lyme. Shkaktari i sëmundjes nuk dihet kurse vektor i sëmundjes është këpusha Amblyomma americanum.

Simptomat
Rraskapitja, ethet, mialgjia, artralgjia dhe ndryshimi lëkuror në trajtë të “syrit të demit” në vendin e pickimit të këpushës. Nuk ka simptoma kronike neurologjike sikurse te sëmundja Lyme.

Trajtimi
Pas përdorimit të antibiotikëve të zakonshëm oral simptomat tërhiqen shpejt.

 
Figura 28.  Thin blood film of B. microti ring forms ëith a typical Maltese Cross (four rings in cross formation). © MicrobeLibrary and Lynne Garcia, LSG & Associates

PROTOZOA

BABEZIOZA
 

Babezioza bartet nga speciet e Ixodes përfshirë edhe këpushën e drerit (Ixodes scapularis) në veri dhe perëndim të SHBA si dhe në vendet e tjera përfshirë Evropën. Babesia microti është shkaktari më i zakonshëm dhe është hemoprotozo (kalon në sistemin e qarkullimit të gjakut). Dy strehuesit e Babesia microti janë këpushat dhe mijtë Peromyscus leucopus. Këpusha i infekton mijtë me sporozoite, që shumëzohen në mënyrë aseksuale në eritrocite. Këto mandej zhvendosen në sistemin e qarkullimit të gjakut ku mund të formojnë gametet mashkullore e femërore që merren nga këpushat gjatë shujtës së tyre të gjakut. Mandej, në brendi të këpushave këto gamete bashkohen dhe kalojnë nëpër një cikël sporogjenik për të formuar sporozoidet. Njerëzit, po ashtu mund t’i marrin sporozoidet nëse kafshohen nga nga këpushat e infektuara dhe zakonisht janë strehues përfundimtarë por babezioza mund të përhapet tek njerëzit e tjerë përmes transfuzionit të gjakut (figura 29).

Në shumicën e rasteve infeksioni është asimptomatik, por megjithatë simptomet mund të shfaqen pas një jave deri në një muaj. Në kuadrin klinik përfshihen ethet, rrëqethjet, djersitja, mialgjia dhe rraskapitja. Në rastet e rënda të sëmundjes, mund të shfaqen hepatosplenomegalia dhe anemia hemolitike. Zakonisht infeksioni mbaron me shërim; rastet e rënda shfaqen kryesisht te pacientët me imunitet të kompromituar dhe tek të moshuarit.

Sëmundja e shkaktuar nga një protozo tjetër, Babesia divergens, mund të shkaktojë raste më të rënda të babeziozës që nganjëherë mund të kenë përfundim fatal.

Diagnoza
Diagnoza vehet përmes testeve serologjike, mikroskopisë imunofloreshente dhe përmes observimit të drejtpërdrejtë të parazitëve në përgatesën e gjakut në të cilën shihen inkluzione “malteze të kryqëzuara” në eritrocite (figurat 27, 28). Këto përbëhen nga katër merozoide dalëse që janë të ngjitura së bashku.

Trajtimi
Antibiotikët e rekomanduar janë klindamicina me kininë ose atovaquone me azitromicinë.
 

Figura 31. Pacient i  izoluar me diagnozë të Etheve Hemorragjike Krime-Kongo. CDC
 

VIRUSET

ETHET HEMORRAGJIKE KRIME-KONGO
Kjo sëmundje shkaktohet nga Nairovirus, që është anëtar i familjes së viruseve Bunyaviridae. Haset në Evropën Lindore, në zonën mesdhetare të Evropës Juglindore, Lindjes së Mesme, Afrikës, Kinës Veriperëndimore dhe Azinë Qëndrore e Jugore. Virusi bartet me anë të këpushave Ixode (gjinia Hyalomma) dhe po ashtu mund të bartet edhe nga disa lloje të kafshëve shtëpiake dhe të egra. Njëkohësisht, është dëshmuar përhapja e sëmundjes nga njeriu në njeriu përmes gjakut të infektuar dhe lëngjeve të tjera trupore.

Simptomat
Fillimisht, pacienti ka kokëdhembje, ethe të lartë, dhembje shpine, dhembje nyjash, dhembje barku dhe vjellje. Mund të ketë edhe skuqje të syve dhe njolla të kuqe të vogla në qiellëz të quajtura petekie. Gjakrrjedhjet fillojnë pas disa ditësh dhe mund të zgjasin me javë të tëra (figurat 30, 31). Kjo vërehet nga nxirjet e lëkurës, gjakderdhje nga hundët dhe pamundësia e ndaljes së gjakrrjedhjes pas ndonjë prerje të lëkurës ose pas dhënies së injeksionit. Shërimi është i ngadalshëm, por sëmundja mund të shkojë me vdekshmëri deri në 50%.

Trajtimi
Pasiqë kjo sëmundje është me natyrë virale, trajtimi është kryesisht përkrahës me theks në balansin e elektrolitëve. Në disa raste është përdorur ribavirina. Në Evropën Lindore është në përdorim edhe një vaksinë e inaktivuar.

ETHET E KËPUSHAVE KOLORADO

Kjo nganjëherë përzihet me rastet mesatare të etheve njollore të bjeshkëve shkrepore por Ethet e këpushave Kolorado shkaktohen nga coltivirus, një anëtar i reoviruseve. Ato janë endemike në Amerikën Veriore dhe gjinden tek këpushat Ixodide. Shpërndarja e virusëve përputhet me shpërndarjen e vektorit Dermacentor andersoni.

Përhapja nga njeriu në njeri mund të ndodh përmes gjakut. Viremia e zgjatur që verehet tek njerëzit dhe kafshët ndodh për shkak të lokalizimit brendaeritrocitar të virioneve që i mbron ato nga veprimi i qelizave imune të njeriut.

Simptomat
Infeksioni rezulton me ethe, rrëqethje, kokëdhembje, dhembje retroorbitale, fotofobi, mialgji, dhembje abdominale dhe rraskapitje. Nganjëherë ethet mund të jenë dyfazike ose trefazike dhe zakonisht zgjat 5-10 ditë. Rrallëherë vërehen trajtat e rënda të sëmundjes që përfshin infeksionin e SNQ ose ethet hemorrragjike, perikarditin, miokarditin dhe orkitin dhe vërehen te fëmijët. Ka dëshmi për bartjen e infeksionit nga nëna te fëmija.
 

ENCEFALITI I KËPUSHAVE TË LINDJES SË LARGËT
(Encefaliti pranveror- veror rus ose Taiga encefaliti)

Shkaktohet nga një flavivirus që përhapet me anë të këpushave Ixodide (Ixodes persulcatus, I. ricinus dhe I. cookie). Kafshët e vogla janë rezervarë të sëmundjes dhe virusi është endemik për vendet e ish-BRSS dhe disa pjesë të Evropës Lindore dhe Qëndrore.

Simptomat
Afërsisht dy javë pas infeksionit, vërehet kuadër klinik që i ngjason gripit dhe tërhiqet pas disa ditësh, por në 1/3 e rasteve pasohet me meningjit dhe meningoencefalit. Në disa raste, mund të ketë paralizë të pjeshme dhe vdekshmëria mund të shkojë deri në 25%.

Trajtimi
Terapia përkrahëse është qenësore. Ka edhe vaksinë, që është përfituar prej viruseve të vdekur dhe përdoret në Evropë.

ENCEFALITI POUASAN
Është një sëmundje e rrallë që shkaktohet nga një flavivirus i bartur nga këpushat Ixodid. Në SHBA, raportohet nga një rast në vit por me vdekshmëri të lartë. Është e përhapur në Amerikën Veriore dhe haset në popullacionet e vogla të kafshëve.

Simptomat
Pas një inkubacioni relativisht të gjatë që zgjat deri në një muaj, pacienti mund të ketë dhembje fyti, marramendje, kokëdhembje dhe konfuzion. Pastaj kuadri klinik vazhdon me rraskapitje të përgjithshme, vjellje, distres respirator, ethe dhe konvulsione që çojnë në paralizë dhe komë. Për shkak të prekjes së indit trunor, të mbijetuarit mund të kenë probleme të theksuara neurologjike.

Trajtimi
Në këto raste indikohet terapia përkrahëse.

ENCEFALITI I KËPUSHAVE
(Meningoencefaliti bifazik, encefaliti i këpushave i Evropës Qëndrore, ethet bifazike të qumështit ose meningoencefaliti viral)

Kjo sëmundje rezulton nga infeksioni me viruse të encefalitit të këpushave që i përkasin familjes Flaviviridae.

Simptomat
Kjo sëmundje fillon me simptomatologji të ngjashme sikur gripi, me ethe të përcjellura me leuko- dhe trombocitopeni, të cilat tërhiqen brenda disa ditësh. Megjithatë, 1/3 e pacientëve zhvillojnë meningjit dhe meningoencefalit. Në disa raste, si ndërlikim i këtyre infeksioneve mund të jetë edhe paraliza. Trajta evropiane e sëmundjes ka një vdekshmëri prej afër 5%. Shumica e pacientëve shërohen, mirëpo një pjesë e tyre mund të kenë probleme afatgjata neurologjike.

Trajtimi
Indikohet terapia përkrahëse. Ekziston një vaksinë eksperimentale prej virusit të mbytur që përdoret në Evropë. Në Suedi, vaksinimi kundër encefalitit të këpushave rekomandohet për banorët dhe vizorët e zonave endemike me këtë lloj të encefalitit.


 

SËMUNDJA E PYJEVE KIASANUR
Kjo sëmundje është e ngjashme me encefalitin rus dhe shkaktohet po ashtu nga flaviviruset. Vërehet vetëm në pyjet Kiasanur të Indisë Veriore. Sëmundja shfaqet gjatë sezonit të thatë dhe vektori i saj (Haemaphyalis spinigera) fillon të ushqehet në njerëz. Bartës lokalë janë soricidet (gjitarë që i përngjajnë mijve) dhe majmunat.

VIRUSI LOUPING ILL
Haset në Britani dhe shkaktohet nga një flavivirus që bartet nga fazanët dhe delet. Mund të infektojë shumë strehues përmes vektorëve këpusha, Ixodes ricinus. Shkakton encefalit mesatar që i jep kafshës së infektuar një ecje të pazakonshme (kryesisht prek delet). Megjithatë, ky virus mund të shkatërrojë bagëtitë dhe njerëzit që nuk marrin trajtim adekuat përkrahës.
 

SËMUNDJET QË SHKAKTOHEN DREJTPËRDREJT NGA KËPUSHAT E FORTA

PARALIZA E KËPUSHAVE
Përveç rasteve kur këpushat janë bartës të mikroorganizmave që japin sëmundje të ndryshme, disa këpusha (Amblyomma americanum dhe dy gjini të këpushave Dermacentor ) mund të shkaktojnë paralizë të këpushave. Kjo është sëmundje e rrallë e shkaktuar nga një toksinë, e cila ndodhet në pështymën e këpushave dhe rezulton me paralizë akute, ascendente, flakside të shkaktuar nga redukimi i acetilkolinës ose veprimi i potencialit të motoneuroneve. Paraliza, e cila nuk shoqërohet me dhembje fillon disa ditë pas pickimit dhe progredon gradualisht brenda disa ditësh. Paraliza zakonisht tërhiqet përnjëherë brenda dite pas heqjes së këpushës, por nëse ajo nuk hiqet nga trupi, shkalla e vdekshmërisë mund të shkojë edhe deri në 10%. Paraliza e këpushave mund të përzihet në diagnozën diferenciale me sëmundje ose çrregullime të tjera akute neurologjike ( p.sh. sindromi Guillain-Barré ose botulizmi).
 

ETHET PËRSËRITËSE NGA KËPUSHAT

Ethet përsëritëse të këpushave janë sëmundje e rrallë (rreth 25 raste në vit në SHBA) që shkaktohet nga bakteret spirale të familjes Borrelia. Agjens transmetues janë këpushat e buta të gjinisë Ornithodoros. Këpushat e buta (familja Argasidae) dallon në shumë mënyra nga këpushat e forta (familja Ixodidae), por kryesorja është se ato marrin shujta të shkurta nga strehuesit e tyre dhe pastaj largohen nga to. Pickimi zakonisht nuk përcillet me dhembje. Prandaj, ato i gjejmë shumë më rrallë sesa këpushat e forta të cilat ngjiten dhe ushqehen për trupin e strehuesit për orë të tëra. Këpushat gjatë të gjitha fazave të ciklit të tyre jetësor mund të ushqehen me gjak.

Speciet individuale të Borrelieve që shkaktojnë ethet e këpushave janë zakonisht të shoqëruara nga vektorët e këpushave Ornithodoros. B. hermsii bartet në njerëz nga Ornithodoros hermsi, B. parkerii bartet me Ornithodoros parkeri dhe B. turicatae bartet përmes Ornithodoros turicata. Secila këpushë e ka mjedisin dhe strehuesin e vet të preferuar. Ornithodoros hermsi haset në lartësitë e mëdha mbidetare (460 – 2440 m) ku shoqërohet me ketrat e fushës, ketrat e drunjve dhe ketrat e gjinisë Tamias. Ornithodoros parkeri haset në lartësi më të ulëta mbidetare dhe banon nëpër shpella dhe strofulla të ketrave të fushës, qenve dhe kukuvajkave. Ornithodoros turicata haset në sipërfaqet e rrafshta jugperëndimore të SHBA në shpellat e ketrave të fushës, qenve dhe kukuvajkave.

Simptomat
Fillimisht, pacienti ka artralgji, mialgji, kokëdhembje, rrëqethje dhe ethe. Kjo pasohet me neveri, kollitje, fotofobi dhe marramendje. Në aspektin e vetëdijës, pacienti mund të jetë konfuz. Shpesh mund të ketë edhe ndryshime lëkurore. Periudha e inkubacionit është rreth 1 javë. Pas shfaqjes së sëmundjes, simptomat zgjasin disa ditë e pastaj tërhiqen. Pas 1-2 javësh, simptomat rishfaqen dhe nëse pacienti nuk trajtohet, këto episode të sëmundjes mund të përsëriten disa herë. Pas tërheqjes së etheve, pacienti mund të kalojë në krizë, në të cilën së pari ka ethe të lartë të përcjellë me konfuzion dhe delirium. Kjo “fazë e rrëqethjes” zgjat deri një orë e gjysmë. Pastaj ekziston “faza e skuqjes” në të cilën ulet temperatura, përcjellë me djersitje profuze dhe nganjëherë me rënie e presionit të gjakut.

Diagnoza
Diagnoza vehet me anë të ekzaminimit mikroskopik të përgatesave të gjakut, palcës së eshtrave ose lëngut trunoshpinor të ngjyrosur sipas Gimzës ose me akridinë portokalli. Po ashtu, mund të përdoren edhe testet serologjike.

Trajtimi
Rekomandohet dhënia e antibiotikëve dhe pastaj simptomat tërhiqen pas disa ditësh. Nganjëherë mund të ketë edhe ndërlikime të sëmundjes siç janë problemet me zemër dhe veshkë, prekje e nervave periferikë, oftalmi dhe abort. Pa terapi, shkalla e vdekshmërisë mund të shkojë deri në 10%.